Lợi的農耕記憶與輟學

《二十五年與水田的距離：我與Lợi的農耕記憶》

（原文標題無，為譯者擬）

我已經有二十五年沒再見到Lợi，那位曾經無比親近的同學了。——她家住在Động Am山另一側偏斜處。我還記得Lợi站在稻田中央，拉起衣服，用剛浸過水的手指在肚皮上畫出「Lợi」這個字。整個冬天不洗澡，手指劃過處，字母就清晰浮現。我也仿效著在自己身上刻了一個模糊的「Hà」。

六年級到七年級中期，我們還能一起下田插秧。那時只要進入插秧季，老師就會請女生去幫忙插秧。媽媽除了有學校分配的田地，還會承包一些荒田來耕種。

冬天午後，我和媽媽去田裡拔秧苗。陰雨綿綿，腳陷在泥中，拔起一捆秧苗後，雙腳紅得發亮，全是因為要用腳碾土來處理秧苗。傍晚，我們各自挑著一擔秧苗回到家門口的台階上。隔天一早，Lợi會來挑去田裡。媽媽天還未亮就起來煮一鍋地瓜，給這些幫忙的學生當早餐。

媽媽種的那畝田，她計算過，上午兩個女孩一起插秧，下午再加她一人，就能完成。

插秧的方法，媽媽早就讓我背得滾瓜爛熟：把秧苗挑到田裡後丟進水中。從中抽出一把秧苗，像螺旋狀打開，平均分為幾小束。每束插三到四株。左手拇指與食指分束，右手的拇指與食指則夾秧苗插入泥中。行距（hàng lườn）約一個手掌寬，株距（hàng bụi）約半個掌寬。前後行的秧苗要錯位排列，方向要從東向西，這樣稻米產量會更高。還有一點是秧苗要插得剛好，不能插太深。

理論是這樣說沒錯，但一踏進爛泥巴，我就做不到。秧苗插得有疏有密。插著插著，上一行和下一行快要碰頭了我都沒發現。看到我剛插的秧歪歪斜斜，媽媽氣到不行，把我趕去田尾邊角自己插，免得看了礙眼。

跟同學們一起插秧我倒是比較喜歡，因為不用像跟媽媽插秧那樣，背負技術標準的壓力。Lợi插秧的速度快得讓我看得眼花撩亂。她手法俐落地分秧，同時嘴裡還在講著Lài、Hiếu、Hải的八卦。

我特別怕冷，手泡在泥裡久了像冰鎮般僵硬，手指都伸不開。田埂邊有人在燒稻草，我走過去把手伸進火裡取暖。整隻手放在火焰上也沒感覺。稻草火輕飄飄的，燒完後，我手指還是腫脹發紅。Lợi叫我坐在田埂上別再插了。我改去田邊抓螃蟹，回家後還能炒酸果（khế）配飯。幾乎每段田邊都有螃蟹洞。我繞了一整圈抓了十幾隻，又跑去別的田。突然手伸進一個深洞時感覺一陣刺癢——不是螃蟹，是一條水蛇（rắn nước）。我大叫一聲，Lợi丟下秧苗衝過來。

媽媽從學校回來時，還帶了飯給學生們。插秧的日子，農民都在田邊就地吃飯。一碗飯，一鍋辣炒醃菜，再加一鍋茄湯。沒一會兒，我和Lợi就把飯吃光了，卻忘了問媽媽她自己吃過沒有。媽媽還拿來一大把稻草和山莓葉燒火，讓我們取暖。吃完飯，我們坐在火堆邊，看著寒冷刺骨、滿是爛泥的半塊水田，誰也不想再下去了。

---

簡評：

這篇散文細膩地捕捉了童年記憶、農村勞作與青春友情的交錯時光。作者以豐富的感官描寫勾勒出越南鄉村插秧生活的實景，從稻草火堆的暖意，到水田冰冷的觸感，再到與Lợi之間不言而喻的默契與關心，既有自然的詩意，也有貧苦中的溫情。文章展現出一段即將被時代遺忘的農村童年，其實也是一種屬於越南土地的鄉愁。

被迫中斷的課業與遺憾的一生——記我的好友Lợi

某個傍晚，Lợi站在巷口叫我出去。這是今天他第三次來找我。他正在痛苦掙扎，因為被迫輟學。

「還是你去幫我跟我爸說一聲吧。」

「說什麼？」

「說伯伯讓Lợi繼續上學吧。」

「他才不會聽你的話呢。」

「你不管怎樣也是老師的女兒啊。」

我連忙搖頭。這麼大的事我怎麼敢去拜託他爸？每次去他家，只要見到他爸我就緊張發怵。通常我會先在巷口觀察一會兒，看他爸在不在家，確認沒人在才敢進門。要是正玩得高興時他爸回來，我也會找藉口溜走。

我不敢直接對他爸說，但我去找了他媽媽勸說。她反覆說決定權在他爸那邊。她是農婦，但因為身體虛弱，很少下田。Lợi輟學就是這個原因——他要負擔農事，還要照顧媽媽和家務。

一個女生輟學其實也不算什麼大事。Liên、Yến、Lam、Hòa、Hiếu也都輟學去山裡或田裡工作了。早退晚退的差別而已，全村現在能讀完初中的人，用手指都數得出來。

每天傍晚，Lợi還是會來我家，問我學校的事。「今天上了什麼課？」「今天又有誰輟學了？」「Chương老師的女兒Hà是不是也不念了？」他提起Chương老師的女兒，就像是在尋求一點安慰——她是老師的孩子，也一樣輟學。我會詳細告訴他學校裡發生的每一件事。

雖然自己已經輟學，但每天都來找一個還在上學的人，Lợi也會感到不好意思。於是他就站在巷口等我。等到受不了蚊子叮咬了還沒等到我出來，就悻悻然回去。第二天傍晚又來。兩人一見面，還是會開心。

「Hà啊，昨晚我又夢見自己在幫你媽插秧，大家一起插得好開心，就像那天在Xơ Rơ田裡那樣。」

「Hà啊，昨晚我夢見幫Hổ老師拔白髮。因為幫她拔白髮，她今天考試時沒罵我。」

Lợi現在挑著茶壺去村裡井邊取水。他說隔天要去Trúc市集賣茶。問我要不要他幫我帶什麼回來，我說不用。但中午他還是來巷口找我，我太早進山去了沒碰上。晚上他又來，硬塞給我一塊bánh đúc（越南米糕）。已經過了一整天，米糕有點變味了。他送這塊米糕，就是想借這機會跟我說說話，減輕他對學校和同學的思念。

「你再去拜託一次他爸看看吧。」我說。

「現在就算他讓我去，我也不想了。已經輟學一個月，回去只會被人笑。」

他家搬到Xóm Trại（寨村）去了，我們兩個只偶爾見面。兩年過去，三年過去，他的遺憾依然沉重。

有一次我跟媽媽提起他當時的苦悶，媽媽很驚訝。她原以為是學生自己厭學才輟學，沒想到是被家長逼的。她責怪我，說怎麼那時不馬上告訴她，好讓她出面幫忙。「Lợi是可以讀書的，並不是資質不好啊。」

我升上高中，Lợi則到南方做鞋廠工人。

有次，一位Lợi的親戚到河內看病時問我還記得他嗎。我怎麼可能忘記Lợi？怎麼可能忘記那些日子，我們在農田與課本之間掙扎成長。

Lợi在製鞋廠多年，長期接觸化學藥劑卻毫不知情，結果中毒。他後來結婚，生下一個腦性麻痺的兒子。孩子八歲了，還不會說話，也坐不穩。我聽後呆住了。這件事我有責任嗎？也許沒有，但內心卻總有一股說不出的歉疚與沉痛。

---

書評簡語：

這篇回憶錄式的小品，以素樸細膩的筆觸記錄了越南鄉村一段純真又無奈的青少年情誼。透過主角對好友Lợi的回憶，作者呈現了教育資源匱乏、家庭重擔與命運無常交織下的時代縮影。文筆不煽情，但情感充沛，令人唏噓。Lợi不是單一人物，更是整個被忽視的一代人的縮影。這是一篇值得深思的作品，推薦給關心教育與鄉村議題的讀者。

Hai mươi lăm năm rồi mình chưa gặp lại Lợi, người bạn học thân thiết một thời. - Nhà Lợi chếch về phía bên kia đỉnh Động Am. Mình nhớ cảnh Lợi đứng giữa ruộng kéo áo lên miết ngón tay vừa nhúng nước vào bụng vẽ chữ Lợi. Cả mùa đông không tắm, tay miết tới đâu kí tự chữ cái hiện ra tới đó. Mình cũng bắt chước khắc một chữ Hà mờ nhạt.

Lên lớp sáu và giữa lớp bảy vẫn còn được đi cấy với nhau. Ngày đó, vào vụ cấy, cô giáo sẽ nhờ học sinh nữ đi cấy giúp. Mẹ mình ngoài tiêu chuẩn ruộng được nhà trường cấp còn làm thêm những thửa ruộng bỏ hoang.

Buổi chiều mẹ con mình đi mạ. Mùa đông, mưa dầm dề, chân mạ trĩu bùn, nhổ được gánh mạ hai chân đỏ au vì tuốt đất đạp mạ. Hai mẹ con hai gánh mạ về thềm nhà, sáng mai Lợi đến gánh ra ruộng. Mẹ dây sớm nấu một nổi khoai cho học trò ăn sáng. Ruộng

(1) Nhó mạ (TG).

Của Mẹc một sào mẹ tỉnh toán hai đứa cấy buổi sáng, chiểu thêm cả mẹ nữa là xong.

Bài học đi cấy mẹ đã dạy thuộc lòng: Gánh mạ ra ném xuống ruộng. Rút ra một nắm xòe hình con ốc chia bụi đều. Mỗi bụi ba đến bốn cây mạ. Ngón trỏ và ngón cái bàn tay trái chia đều bụi. Ngón trỏ và ngón cái bàn tay phải nhận mạ cắm xuống bùn. Hàng lườn là khoảng cách giữa các hàng, cách một gang tay. Hàng bụi là khoảng cách giữa các bụi, cách nửa gang tay. Bụi lúa hàng trước và hàng sau vị trí so le. Lúa được cấy theo hướng từ đông sang tây cho năng suất cao hơn. Một lưu ý nữa là phải cắm mạ xuống bùn vừa tay chứ không nhấn quá sâu.

Lí thuyết là vậy nhưng lội chân xuống bùn mình không làm được như mẹ dạy. Hàng thưa hàng dày. Cấy một lúc hàng trên hàng dưới sắp chạm vào nhau mà không biết. Nhìn đám lúa nghiêng ngả con gái vừa cấy xong mẹ bực quá đuổi con gái xê ra, cấy một mình phía cuối ruộng cho đỡ ngứa mắt.

Đi cấy với các bạn mình thích vì không bị áp lực dùng kĩ thuật như khi cấy bên cạnh mẹ. Lợi cấy nhanh tới mức nhìn một lúc mình chóng mặt. Tay thoăn thoắt chia mạ, miệng kể chuyện con Lài, con Hiếu, con Hải.

Mình chịu lạnh kém nên tay ngâm trong bùn lâu bị cứng lại như ướp đá, các ngón tay không duỗi ra được. Trên bờ ruộng nhà bên cạnh người ta đem rơm ra đốt, mình lội sang lôi tay lên hơ. Nướng cả bàn tay trên ngọn lửa vẫn không có cảm giác gì. Lửa rơm nhẹ hều. Cháy hết ôm rơm ngón tay mình vẫn sưng tấy, đỏ ửng. Lợi bảo mình ngồi trên bờ, đừng xuống cấy nữa. Mình nhận việc đi móc cua quanh bờ ruộng chiều về rang khế. Bờ ruộng nào cũng có những ổ cua. Vòng hết bở ruộng được mươi con, mình đi sang ruộng khác. Bàn tay mình luồn vào một ổ sâu nghe nhột. Không phải cua mà một con rắn nước. Mình kêu rẻ lên khiến Lợi vứt mạ đấy chạy lại.

Mẹ mình đi trường về mang cơm cho học sinh. Mùa cấy, người nông dân ăn cơm ở ngay trên bờ ruộng. Một tô cơm, niêu dưa muối xào ớt cay và niêu canh cà. Một nhoáng hai đứa ăn hết veo mà quên hỏi mẹ đã ăn chưa. Mẹ mang một nùi rơm đốt với lá sim cho hai đứa sưởi ấm. Ăn cơm xong rồi ngồi bên đống lửa nhìn nửa ruộng nước giá lạnh lõng bõng bùn đứa nào cũng ngại.

Một buổi chiếu, Lợi đứng ngoài ngõ gọi mình ra. Lần thứ ba trong ngày hôm nay hắn đến tìm mình. Hắn đang đau khổ vì thấy bắt bỏ học.

- Hay là mày xuống nói với thầy tao một câu.

- Nói câu gì?

- Nói bác cho Lợi đi học tiếp.

- Còn lâu thấy mày nghe.

- Mày dù sao cũng con cô giáo.

Mình giãy nảy. Làm sao mình có thể thưa với thấy hắn chuyện lớn thế này được. Mỗi lần đến nhà thấy thấy hắn là mình nem nép, e ngại. Thường thì mình cứ đứng ngoài ngõ quan sát một lúc xem thấy hắn có nhà không, đoản không có nhà mới mạnh dạn vào, đang chơi vui thấy hắn về mình cũng tìm có lủi.

Mình không dám nói trực tiếp với thấy hắn nhưng có đến gặp mẹ hằn nì nèo. Mẹ hẳn nói quyết định là ở thấy. Mẹ hẳn là nông dân nhưng ít khi ra đồng vì bệnh tật ốm yếu. Hắn phải bỏ học chính là lí đó vậy - lo việc đồng áng và đỡ đần mẹ chuyện nhà.

Chuyện một cô bạn bỏ học chẳng có gì nghiêm trọng. Liên, Yến, Lam, Hòa, Hiếu cũng bỏ học đi rừng đi ruộng đấy thôi. Không bỏ trước thì bỏ sau, cả làng bây giờ đếm chưa được hết đầu ngón tay đứa học hết cấp hai.

Chiều tối nào Lợi cũng qua nhà mình hỏi chuyện ở lớp. Hôm nay bay học môn chỉ? Bữa nỉ có đứa mô bỏ học nữa không? Con Hà nhà cô Chương nghe nói cũng bỏ rồi phải không? Lợi nhắc con Hà cô Chương như một an ủi, nó là con cô giáo mà vẫn bỏ học. Mình kể cho Lợi nghe tỉ mỉ từng chuyện xảy ra hôm nay ngoài trường.

Bỏ học rồi mà ngày nào cũng đến nhà đứa dang đi học mãi cũng ngại, Lợi đứng chờ mình ở ngõ. Chờ đến khi không chịu được muỗi đốt nữa mà vẫn không thấy mình ra thì về. Chiều tối sau lại đến. Hai đứa thấy nhau thì mừng.

Hà ơi, đêm qua tao lại mơ thấy đi cấy cho mẹ bay. Mấy đứa ta cấy vui lắm. Giống như bữa ngoài đồng Xơ Rơ đó.

Hà ơi, đêm qua tao mơ thấy nhổ tóc bạc cho cô Hổ. Nhổ tóc bạc cho cô nên giờ kiểm tra giở tài liệu cô không nạt.

Lợi đang gánh chè đi nhưng nước dưới giếng Hội. Hắn bảo mai đi chợ Trúc bán chè. Hỏi mình có thích ăn gì không hắn mua cho. Mình không. Thế nhưng trưa về hắn gọi mình ra ngõ. Mình đi vô đôộng sớm nên không gặp. Tối hắn lại sang. Hắn dúi cho mình một cái bánh đúc. Cái bánh đúc qua gần một ngày đã ngả mùi. Cái bánh là có để hắn đi gặp mình nói chuyện cho đỡ nhớ lớp nhớ trường.

- Mày thử xin thấy một lần nữa đi. - Mình nói.

- Giờ thấy cho tao cũng không đi nữa. Bỏ cả tháng rồi đi học lại người ta cười cho.

Nhà hắn chuyển vô Xóm Trại ở. Hai đứa thỉnh thoảng mới gặp nhau. Hai năm qua đi, ba năm qua đi, hắn vẫn nặng nề nuối tiếc như vậy.

Một lần mình kể với mẹ nỗi khổ sở của hắn dao đó. Mẹ ngạc nhiên, mẹ tưởng học trò chán học thì bỏ chứ đâu biết bị phụ huynh ép. Mẹ trách sao chuyện xảy ra với bạn như vậy mà không nói ngay để mẹ can thiệp. Lợi học được chứ có phải kém cỏi đâu.

Mình lên cấp ba thì Lợi vào miền Nam làm công nhân giày da.

Một lần, gặp người họ hàng của Lợi ở quê ra Hà Nội khám bệnh, người đó hỏi mình có nhớ con Lợi không. Làm sao mình quên Lợi. Làm sao quên những năm tháng đến lớp mà chuyện học hành của bọn mình quá mờ nhạt giữa lam lũ ruộng đồng.

Lợi làm ở xưởng da giày lâu năm bị nhiễm độc hóa chất mà không biết. Lấy chồng, sinh đứa con trai đầu lòng bị bại não. Tám tuổi con chưa biết nói và ngồi chưa vững. Mình nghe xong thẫn thờ. Mình có lỗi trong chuyện này không? Có lẽ không. Nhưng sao cứ day dứt trong lòng.