養牛十年：一頭小牛的死亡與一個家庭的記憶

《養牛十年：一頭小牛的死亡與一個家庭的記憶》

養牛的日子持續了十年。從 1990 年傍晚父母牽回家的一頭小牛，到胡安（Huân）念完九年級時牛棚中最後一頭小牛離去。

這十年間，家中最多時養了九頭母豬、五頭牛，還耕種了十三畝稻田。

勞動力是奶奶、父母，以及五個孩子。

放牛是輝（Huy）和曉（Hiệu）的工作。照顧牛則是全家人的事。

乍聽之下，放牛似乎簡單：把牛趕到草地上，黃昏再趕回牛棚。牛吃草，人則悠閒地坐著躺著，或與其他放牛的小孩玩遊戲。

這麼放也行，但牛會瘦，不長肉。

要讓牛肥壯，就得動腦筋想辦法讓牠吃飽。輝和曉的方法是尋找尚未有牛啃過的優質草場，把牛趕去吃。

最好的草地常在稻田邊。但那是禁止放牛進入的區域。因此他們邊讓牛偷吃邊提防巡邏員出現。被抓到，牛會被趕回巡邏員家。父親不好意思出面，只好每次都由母親低聲下氣地去人家家裡討牛回來。那位住在Cựa Ca的巡邏員每次抓到偷吃的牛，不是抓牛，而是鞭打放牛的小孩。曉曾被他的竹鞭抽得鑽心地痛。後來那位巡邏員上門買酒，母親要曉打招呼，曉卻一臉陰沉。他假笑著說，現在小孩都這樣，見到大人也不打招呼了。

冬天，每天都要割草給牛吃。坐在教室裡，眼睛盯著黑板，腦袋卻想著今天下午該去哪割草。田邊的草都被割得光禿禿的。班上的女生一下課就趕回家，隨便扒幾口飯後背著籃子到Lợi家集合。我們村沒草就去隔壁村。每人躲在田埂邊，快速割草。動作太快、太生疏，手常割傷。割破一根手指，就撕下帽帶綁緊，接著下一根又割傷。割得深了，只好爬著去找藏在什麼地方的Lợi，她幫我找來山莓嫩芽，嚼碎敷在傷口上。有好一段時間，我總有一根手指包著布條，發臭又濕黏。

草滿滿地塞進籃子，一直到挑擔的橫木頂端。重得讓肩膀都快塌了。陡坡濕滑，腳趾要緊扣住牛蹄留下的腳印，才不會跌倒。奶奶總在巷口等著，看見我整個人快被草埋住，總是讚不絕口。

每個孫子都渴望奶奶的稱讚。得讓牛吃得飽，割滿滿的一擔草回家才能讓奶奶誇。輝和曉把牛趕到家門口，大喊一聲「奶奶！」奶奶早站在牛棚門口。她拍拍牛肚子說：「哎呦，牛吃太飽了，快要長翅膀飛起來了！」這句「牛要長翅膀了」幾乎天天說，我們卻怎麼聽都不膩。奶奶的話就像神奇的靈藥，治癒辛苦一整天的我們。晚上她躺在輝與曉中間，夾在稻田與牛的氣味之間。

有一天暴雨傾盆，輝心疼牛沒吃草，跑到Hương Châu田去割草。他穿著雨衣，扛著奶奶剛織好的藤擔，在茫茫雨中一個人割了一下午。正準備扛回家時，巡邏員現身。輝不知道Hương Châu剛發布禁令，外村人不能來割草。草沒了，擔子和刀也被沒收。想到牛今天下午會挨餓，他垂頭喪氣地回家。奶奶安慰他，說會再織新擔子，並去Trọng姨家抱些稻草回來給牛吃。

若說放牛有一絲浪漫，大概就是晴天的午後。把牛放在Ngã Hai草地，自己爬上小丘，鋪開雨衣躺下，望著藍天飄過的白雲出神。Ngã Hai是廣闊的草地，各村的牛都在集市日趕來放牧。小丘下是一片濕地，濕地那頭是鐵道。火車經過，就知道現在幾點。這是放牛孩子們難得的清閒時光。

對胡安來說，童年最美好的記憶，就是在Ngã Hai放牛的日子。可惜，最後帶給他傷痛的人竟然是我。

那是一頭剛六個月大的小牛死了。小牛死在我無知的錯誤裡。

牠毛色金黃，額頭與尾端都有白點。人人見了都誇：這母牛到底吃什麼，怎麼能生出這麼漂亮的孩子？胡安每天陪小牛去田裡，拔給牠吃的是稀有的“cỏ rấy”（脂草）。聽說這草含脂肪，牛吃了能養得胖。不知是否真如此，這小牛長得圓滾滾，像畫中走出來的模樣。牠一見胡安與曉就跑過來。

「誰來啦？」曉問胡安。

「不知道。」

「是小牛啊。」

「牛怎麼能說『誰』？」

「牠是你朋友嘛。」

小牛是朋友，是寶貝弟弟。牠常常晚上自己跑進屋簷下睡覺。胡安做完功課，總要去摸摸牠、跟牠說幾句話，才安心入眠。

大水季節不能放牧，牛群被趕進Bãi Mua草場。我平常不放牛，那天因為Bãi Mua靠近Lài家，就自告奮勇去放牛，順道去Lài家玩。

Lài約我一起刨木薯來做糕點。我們在園子裡選了些小木薯，拿去磨粉、蒸糕，折騰了大半下午。吃完出來，剛好趕上把牛群趕回家。

回家路上，春哥看著我們家的小牛問：「這頭牛怎麼肚子鼓鼓的？」
我答：「牠吃飽了呀。」

「牠哪有吃什麼？我看牠整個下午都躺著。」

我回：「就是因為飽了才躺著呀。」

我還大聲跟全家炫耀，說這頭小牛今天飽得連吃都不用吃就飽了。大家沒多想。我趕著母牛回牛棚，上鎖，進屋睡覺。

夜裡聽見母牛哞哞叫了一整晚。媽媽對爸爸說母牛發情了，明天去借配種公牛。牛還在咆哮，還傳出撞門聲。大雨夜裡，大家在被窩裡都睡得沉沉的。

隔天一早，爸爸叫醒我，問昨天小牛有沒有什麼異狀。我跟著他到牛棚。小牛肚子漲大，幾乎是仰躺著，氣息奄奄。母牛探出頭，鼻尖貼著倒在門邊的小牛。母子倆都滿臉是淚。整夜母牛在求救，卻沒人聽見。

牠中了重風寒。爸爸去找老薑與柚子皮，燒熱放牛旁熏蒸。沒用了。我們雖然養牛，卻從未想過牛病時該如何照料。

爸爸打開牛棚門，讓母牛出來送小牛最後一程。小牛雖已停止呼吸，眼淚卻還在流。牠不會說人話，只能用淚水與母親告別。

胡安衝出屋，緊抱著小牛痛哭失聲。他撫摸著那如絲綢般柔滑的皮毛。洪水季停電、油燈也沒油了，胡安沒像平常那樣去找小牛，也沒人發現牠沒回來睡。

人們來家裡宰了小牛。胡安翹課，一個人坐在屋簷下為小牛哭號。他只會哭，沒有責怪任何人。

幾天後，爸爸對我說：「這頭小牛死後，不知道為什麼我反而感覺一身輕。」

「為什麼呢，爸？」

「因為這段日子我們家太平靜了，我總怕會有什麼不好的事發生。這小牛太美了。牠承擔了厄運，保佑了我們全家。」

爸爸總是這樣。不管發生什麼事，他總能找到讓自己心安的方法。

---

書評：
這篇回憶錄以細膩的筆觸刻畫出一段關於家庭、勞動與失落的童年經歷。牛隻不只是牲畜，更是家庭成員、童年玩伴與情感寄託。文章以一頭小牛的死亡為核心事件，展現出一個農村家庭的愛與無知、努力與無力，也反映出在資源匱乏中人們如何以柔韌與信念支撐生活。父親最後的那句話尤其動人，將超自然信念與現實無奈交織，讓人久久難忘。

Việc nuôi bò kéo dài mười năm. Từ con bê cha mẹ dắt về buổi chiếu năm 1990 cho đến khi bản đi con cuối cùng trong chuồng vào năm Huân học xong lớp chín.

Trong mười năm đó có những khi nhà nuôi chín con lợn nái, năm con bò và cấy mười ba sào ruộng.

Nhân công là bà nội, cha mẹ và năm đứa con.

Chăn bò là công việc của Huy và Hiệu. Chăm bỏ thì việc chung cả nhà.

Chăn bò, nghe qua đơn giản, là lùa bò ra đồng cỏ, hết ngày thì lùa bò về chuồng. Bò gặm cỏ còn người nằm - ngồi nhởn nhơ hoặc tham gia đủ các trò chơi của bọn trẻ con trên đồng bãi.

Làm vậy cũng được nhưng bỏ gầy còm, không lớn.

Muốn bò béo tốt phải luôn nghĩ cách làm thế nào cho bỏ no. Cách của Huy và Hiệu là tìm những bãi cỏ tốt, chưa con bỏ nào đụng mõm vào, xua bò lại ăn.

Bãi cỏ tốt là ở các bờ ruộng lúa. Nhưng đó là chỗ cầm bỏ được vào ăn. Vậy là vừa dắt bò ăn kẹ vừa phải canh chừng xem có bảo vệ dạo quanh cánh đồng không. Bảo vệ tóm được, bắt bò về nhà họ. Cha ngại việc xin xỏ nên lần nào bỏ bị bắt mẹ cũng phải chường mặt đến nhà người ta xin về. Ông bảo vệ đồng Cựa Ca mỗi lần bắt được bỏ ăn kẹ, ông không bắt bỏ mà đánh người chăn bỏ. Một lần Hiệu bị vụt roi tre đau điếng. Sau này ông lên nhà mua rượu. Mẹ bắt chào ông nhưng mặt Hiệu lầm lì. Ông cười giả lả, con nít giờ thế cả, gặp người lớn có chào hỏi gì đâu.

Mùa đông ngày nào cũng đi cắt cỏ cho bò. Mình ngồi trong lớp học mắt nhìn lên bảng nhưng đầu quẩn quanh suy nghĩ chiều nay cắt cỏ ở đâu. Ngày nào cũng cắt cỏ các bờ ruộng trụi trọc. Đám con gái trong lớp mong nhanh hết giờ học về nhà và vội bát cơm là mang gảnh tới tập trung tại nhà Lợi. Làng mình hết cỏ lại sang làng bên. Mỗi đứa trốn mình dưới những bờ ruộng liếm liếm thật nhanh. Nhanh quá lóng ngóng làm đứt tay. Ngón này đứt, xé quai nón lên buộc chặt, lại tới ngón kia đứt, liếm càng sắc vết đứt càng sâu. Ngón tay mình bị đứt sâu quá phải bò trên bờ đi tìm Lợi đang lẫn ở đâu thấm thảo ra hiệu. Nó đi tìm ngọn sim nhai đắp vào vết cắt. Có một thời luôn có một ngón tay buộc giẻ, hôi rình, nhớp nháp.

Gánh cỏ lèn đẩy lên tận đòn gánh. Gánh oằn cả hai vai. Dốc trơn trượt, ngón chân bám chặt vào những vết trâu đi khỏi ngã. Bà chờ cháu trước ngõ, nhìn cháu hút trong gánh cỏ không tiếc lời khen.

Đứa cháu nào cũng ham được bà khen. Phải cho bò ăn thật no, phải cắt cho đầy gánh cỏ để khoe với bà. Huy, Hiệu lùa bò về tới ngõ gọi bà ơi. Bà đứng chờ trước cửa chuồng bò. Bà vỗ vỗ vào bụng bò. Ôi bò no quá, bỏ no sắp mọc cánh rồi. Bỏ sắp mọc cánh rồi. Ngày nào bả cũng nói câu đó mà cháu nghe không chán. Lời khen của bà như liều thuốc tiên cho những đứa cháu trở về nhà sau buổi làm đồng hăng say. Đêm bà nằm giữa Huy và Hiệu, giữa mùi đồng ruộng giữa mùi bò khen khét.

Một hôm mưa to quá, thương bỏ không được đi ăn, Huy sang đồng Hương Châu cắt cỏ. Huy buộc chặt áo mưa, gánh trên vai đôi gióng mây bà mới thắt. Mưa mịt mù cả cánh đồng chỉ mỗi mình Huy. Căm cụi từ trưa đến chiều tối thì đẩy gánh. Chuẩn bị gánh về thì ông bảo vệ xuất hiện trước mặt. Huy không biết bên Hương Châu vừa có lệnh cấm người làng nơi khác sang cắt cỏ. Mất cỏ, mất cả gióng cả giành, lại thương bỏ cả chiều nay nhịn đói, Huy đi về nhà ngồi buồn xo. Bà phải dỗ dành cho cháu nguôi ngoai. Rồi bà sẽ thắt cho đội gióng mới. Rồi bà sang nhà mự Trọng xin ôm rơm về cho bò ăn tối nay.

Nếu có một chút lãng mạn để nói về việc chăn bò có lẽ chỉ là vào ngày trời nắng. Thả bỏ ở Ngã Hai, leo lên gò, trải áo mưa ra nằm mơ màng nhìn lên trời cao xanh có mây bay lờ lững. Ngã Hai là một đồng cỏ rộng miên man, đàn bò nhiều làng lùa hết đến đây những ngày phiên. Dưới gò có đẫm nước. Bên kia đẩm là đường sắt. Đoàn tàu đi qua là biết mấy giờ. Chút thảnh thơi có được của bọn trẻ chăn bò chỉ bấy nhiêu.

Với Huân tuổi thơ của nó đẹp nhất là những ngày chăn bò ở Ngã Hai. Và rồi, chính mình lại là người gây ra cho nó một nỗi đau.

Một con bê đã chết khi vừa sáu tháng tuổi. Con bê chết bởi sự thiếu hiểu biết của mình.

Bê con có bộ lông vàng mượt, trên đầu có một cái đốm trắng, ở đuôi cũng có cái đốm trắng giống hệt như thế. Ai nhìn con bê cũng trấm trổ hỏi mẹ nó ăn gì mà đẻ con tốt sữa vậy. Huân theo bê con ra đồng, tìm nhổ cỏ rấy cho bê ăn. Cỏ rấy là loại cỏ hiếm, nghe nói trong cỏ có mỡ, con bò nào được ăn nhiều mỡ màng. Có phải vậy không mà sáu tháng con bê mũm mĩm đẹp như tranh vẽ. Thấy Huân và Hiệu đâu là bê lại gần.

- Đổ mi ai đang đến. - Hiệu hỏi Huân.

- Không biết.

- Bê.

- Bê sao lại nói là ai?

- Bạn mi mà.

Bê con là bầu bạn. Bê con là đứa em cưng. Thường thì tổi nào bê con cũng vào ngủ trong thếm nhà. Học bài xong là Huân ra vuốt ve, trò chuyện với nó một lúc mới yên tâm vào ngủ.

Mùa lụt, không ra đồng được, đàn bò vào ăn ở Bãi Mua. Công việc chăn bò là của Huy và Hiệu nhưng hôm đó mình xin được đi vì Bãi Mua gần nhà Lài. Lùa bỏ vào bãi, thả đấy, mình vào nhà Lài chơi.

Lài rủ mình đi nhổ sẵn làm bánh cả. Hai đứa ra vườn lựa sẵn nhỏ. Mang vào cả thành bột. Thời gian cà từng củ sắn thành bột rồi làm bánh hấp xong mất nửa buổi chiều. Mình ăn bánh xong, ra tới Bãi Mua thì cũng vừa lúc lùa đàn bò về nhà.

Trên đường về, anh Xuân nhìn con bê của nhà mình thắc mắc, sao con này bụng căng lên vậy Hà? Mình trả lời, vì nó no chứ sao.

Nó có ăn gì đâu mà no, thấy nó nằm một chỗ suốt chiều nay.

Mình đáp lại, no rồi thì nó mới nằm thế.

Lùa hai mẹ con bỏ về chuồng, mình khoe ầm ĩ lên với cả nhà con bê hôm nay no tròn, là không ăn gì cũng no. Chẳng ai để ý, mình lùa bỏ mạ vào chuồng, gài của, đi vào nhà.

Nằm ngủ trong nhà nghe tiếng bò mạ ọ ọ suốt đêm. Mẹ nói với cha, con mạ động dục rồi, mai vào nhà di Mậu mượn bò giống. Tiếng bỏ mạ vẫn rống lên, nghe cả tiếng phá chuồng. Mùa mưa lũ, nằm trong chăn một lúc ai cũng rất ngon giấc.

Sáng mai cha dậy sớm. Cha lại giường lay lay mình, hôm qua con bê có biểu hiện gì không. Mình dây theo cha ra chuồng bò. Con bê bụng trưởng phình, tư thế gần như nằm ngửa, sức đã cạn kiệt. Bỏ mạ trong chuống thò đầu ra sát bỏ con nằm ngoài cửa. Nước mắt hai mẹ con dầm đìa. Suốt đêm qua bỏ mẹ rồng lên cầu người cứu con mà không ai biết.

Nó bị cảm gió rất nặng rồi. Cha đi tìm bố kết và vỏ bưởi làm một chậu to đốt bên cạnh xông hơi. Cách này chẳng ích gì nữa. Nhà mình nuôi bò nhưng chưa khi nào nghĩ tới cách chăm sóc khi bỏ ốm đau.

Cha mở cửa cho bò ma bước ra tiễn biệt con. Con bê ngưng thở rồi nhưng hàng nước mắt vẫn ướt rượt. Không nói được tiếng người, bò mẹ nói bằng nước mắt.

Huân chạy trong nhà ra ôm bê khóc nức nở. Huân thoa lên bộ lông mềm mượt như tơ của bê con. Mùa lụt mất điện, đèn thì hết dầu, Huân không ra tìm bê như mọi bận nên nhà không biết đêm qua bê không vào thếm nhà ngủ.

Người ta đến nhà làm thịt con bê. Huân bỏ học, ngồi ở thếm của khóc bê hời hời. Nó chỉ biết khóc thôi chứ không oán trách ai.

Mấy ngày sau chuyện con bê, cha nói với mình: Con bê này chết không hiểu sao tự nhiên cha thấy nhẹ cả người.

Là sao cha?

Là vì bấy lâu nay nhà mình bình yên quả. Cha sợ chuyện chẳng lành. Con bê đẹp quá. Nó bị vậy giữ lành cho cả nhà.

Cha nói vậy là sao? Sao bất cứ chuyện gì xảy ra cha cũng tìm được cách tự cân bằng như vậy?