那些日子Những ngày tháng năm「山水」（Sơn Khê）是潘翠霞（Phan Thúy Hà）在她於2025年5月出版的新書《那些年月Những ngày tháng năm》中所使用的筆名。

Nguyễn Thị Tịnh Thy - Mấy dặm sơn khê

 

阮氏靜詩 - 幾重山水

「山水」（Sơn Khê）是潘翠霞（Phan Thúy Hà）在她於2025年5月出版的新書《那些日子Những ngày tháng năm》

中所使用的筆名。看到書封上的作者名字，翻閱260頁的內容，我立刻聯想到音樂家阮文東的歌曲《幾重山水》。

我們都知道「山水」單指山川河溪，但《那些年月》中的「山水」更是一段萬里旅程。這是一段充滿艱難與曲折的旅程，使得一向不喜鋪張繁複的作者潘翠霞，不得不在出版本書時改名換姓。

從字面看，「幾重山水」象徵那些翻山越嶺、涉水渡溪的日子，從溪山（Khe Sanh）走到巴黎、順化、再到西貢……為了尋找資料，拜訪歷史見證人；從隱喻角度來說，「幾重山水」則指為使本書得以問世而經歷的勞心苦工，讓今日之人理解昨日之人，使「千秋銜接千古」。

潘翠霞仍然選擇非虛構敘事方式，由人物親述其經歷，使讀者得以傾聽那些經歷戰爭與和平的歲月中無數人的人生故事。戰爭這一題材，從來不能說是新或舊，而是不同或相似。每個人對戰爭的體驗各異，因此當潘翠霞筆下的人物自述時，戰爭的辭典便多了新的成分、新的細節、新的苦痛與失落。

在《那些年月》中，一個極為特別的故事是關於一個前殖民者家族如何成為戰爭受害者的敘述。歐仁・波伊朗（Eugène Poilane）是溪山的「土地公」，是這片荒野中菲利普咖啡品種的奠基人。

〈溪山的一個家庭〉這篇筆記文，講述的是這個家族的歷史，是整本《那些年月》中最為奇異、獨特、感人的戰爭故事。它既有如伊薩克・迪尼森（Isak Dinesen）《非洲旖旎》般的荒野美感，也展現了沉靜詩意的氣質 —— 一座孤寂別墅坐落在因戰火而殘破的重山叢林之中；同時也呈現了這個被越南文學忽略的外族家族，在人命、事業與財產上的巨大損失。

歐仁・波伊朗家族的故事揭開了1968年溪山、861高地激戰的序幕。五十年後（2018），美國的溪山退伍軍人協會已有三千名成員。2023年，潘翠霞的「山水之旅」讓我們重新見到那些當事人，聆聽他們的回憶與心聲……

潘翠霞為《那些年月》下了副標題：「戰爭的最後一本書」，意指她將不再回到這個主題。當然，這只是對潘翠霞個人而言，至於文學，如某人所說：「現實中的戰爭只有一次，但文學中的戰爭卻有無數。」

之所以說「最後」，是因為潘翠霞已將寫作主題轉向下一階段：後戰爭時期。書中有一半篇幅描寫戰後世界。戰爭的時間是有限的，而戰後的時間卻無窮無盡，它取決於戰爭遺留的創傷，以及戰後勝敗雙方的行為與抉擇。

意識形態衝突、出身成分歧視、改造政策、財產沒收、偷渡逃亡……這些都是一千零一個仍會不斷被講述的後戰爭故事。因為，這些不對稱、無聲的戰爭中，有太多苦難與悲劇。《那些年月》中的後戰爭，便是由當事人口述、潘翠霞紀錄下來的個人與集體的「活記憶」——輕聲訴說，卻痛入心骨。

依舊如她以往作品，《那些年月》延續了潘翠霞一貫的「素寫風格」——質樸自然。素，並不意味著漂亮，而是意謂樸實、有料。這種質樸，一旦滲入人心，就最為堅固。它讓人記得久、思考深；讓讀者能陪著書中的人物走向那萬重山水般的同理、沈思與體悟之旅。

那些苦痛與荒謬難以言喻的「那些年月」，讓「千秋銜接千古」，讓「千秋追悼千古」。

• 圖中書本後方是一片殘留在廣治省的炸彈碎片。照片由一位在地讀者拍攝，我從潘翠霞的Facebook上取得。

阮氏靜詩
2025年5月7日

Sơn Khê là bút danh mà Phan Thúy Hà sử dụng trong cuốn sách vừa xuất bản tháng 5/2025: Những ngày tháng năm. Nhìn tên tác giả ở trang bìa, đọc nội dung của 260 trang sách, tôi liên tưởng đến bài hát “Mấy dặm sơn khê” của nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông.

Vẫn biết Sơn Khê đơn giản là miền núi non, nhưng Sơn Khê với “Những ngày tháng năm” còn là một hành trình vạn dặm. Hành trình ấy lắm nhọc nhằn và trắc trở khiến tác giả Phan Thúy Hà vốn không ưa sự màu mè, cầu kỳ, nay lại phải thay tên đổi họ khi in cuốn sách này.

Về nghĩa đen, mấy dặm sơn khê là những ngày vượt suối băng đèo lên tận Khe Sanh, sang tận Paris, rồi Huế, Sài Gòn… để tìm tư liệu và gặp gỡ các nhân chứng. Về nghĩa bóng, mấy dặm sơn khê là công việc hậu kỳ đầy lao tâm khổ tứ để cuốn sách được ra mắt độc giả, để những người hôm nay hiểu người người hôm qua, để “nghìn sau nối nghìn xưa”.

Vẫn chọn lối trần thuật phi hư cấu - nhân vật tự thuật, Phan Thúy Hà cho người đọc được lắng nghe chuyện đời của biết bao người phải đi qua những ngày tháng năm khốc liệt của chiến tranh lẫn hòa bình. Chiến tranh là một đề tài không thể coi là mới hay cũ, mà là khác hay giống. Mỗi cá nhân có một trải nghiệm khác nhau, cho nên khi nhân vật của Phan Thúy Hà tự kể, từ điển về chiến tranh sẽ thêm những nhân tố khác, yếu tố khác, đau thương mất mát khác.

Một trong những cái khác độc đáo trong “Những ngày tháng năm”, là câu chuyện về một gia đình thực dân đi khai thác thuộc địa và trở thành nạn nhân của chiến tranh. Eugène Poilane là thành hoàng của Khe Sanh – ông tổ của giống cà phê Phi Lip ở xứ sở hoang vu này.

Bút ký “Một gia đình ở Khe Sanh” viết về gia tộc ông là câu chuyện lạ nhất, khác biệt nhất, xúc động nhất về chiến tranh của cuốn sách “Những ngày tháng năm”. Nó vừa phảng phất vẻ đẹp hoang dã của “vùng đất mê hoặc” như “Châu Phi nghìn trùng” của Isak Dinesen; vừa mang dáng vẻ trầm mặc nên thơ với ngôi biệt thự lẻ loi giữa núi rừng trùng điệp đã điêu tàn vì bom đạn; lại vừa thể hiện sự tổn thất nặng nề về nhân mạng, sự nghiệp, sản nghiệp của một gia tộc ngoại bang mà dường như văn học Việt đã bỏ quên họ.

Câu chuyện về gia đình Eugène Poilane đã mở ra trận chiến khốc liệt ở chiến trường Khe Sanh, đồi 861, vào năm 1968. Năm mươi năm sau (2018), Hội cựu chiến binh Khe Sanh ở Mỹ đã lên đến 3.000 thành viên. Năm 2023, bước chân sơn khê của Phan Thúy Hà cho ta gặp lại những người trong cuộc cùng hồi ức, nỗi lòng của họ…

Phan Thúy Hà đặt phụ đề cho “Những ngày tháng năm” là “Cuốn sách cuối cùng về chiến tranh”, nghĩa là chị sẽ không trở lại với đề tài này nữa. Dĩ nhiên, cuối cùng với Phan Thúy Hà thôi, còn với văn học thì như ai đó đã từng nói: Cuộc chiến tranh trong đời thực chỉ có một nhưng cuộc chiến tranh trong văn học thì vô số.

Cuối cùng, bởi vì Phan Thúy Hà đã chuyển hướng đề tài sang thời kỳ kế tiếp: hậu chiến. Chị dành một nửa dung lượng để viết về hậu chiến. Thời gian chiến tranh luôn có hạn định, nhưng thời gian hậu chiến thì vô cùng, nó tùy thuộc vào di chứng của chiến tranh và những ứng xử trong thời bình của các bên thắng cuộc và thua cuộc.

Xung đột ý thức hệ, chủ nghĩa lý lịch, chính sách cải tạo, tịch biên tài sản, vượt biên,… là một ngàn lẻ một chuyện hậu chiến sẽ còn được kể nữa, kể nhiều. Bởi vì, những cuộc chiến không cân sức, không tiếng súng này có quá nhiều đau thương và bi kịch. Hậu chiến trong “Những ngày tháng năm” là ký ức “sống mà nhớ lấy” của cá nhân và cộng đồng, được Phan Thúy Hà ghi lại theo lời kể của người trong cuộc một cách nhẹ nhàng mà nhức nhối tận tâm can.

Vẫn vậy, như các cuốn sách trước đây, “Những ngày tháng năm” có lối-viết-mộc rất Phan Thúy Hà. Mộc nghĩa là duyên chứ không phải đẹp, là tốt gỗ chứ không phải tốt nước sơn. Cái mộc, một khi đã ngấm, đã thấm thì rất bền chắc. Nó khiến người ta nhớ lâu, nghĩ sâu; khiến người ta có thể theo nhân vật đi đến vạn dặm sơn khê của thấu cảm, suy tưởng và suy nghiệm.

Khổ đau, phi lý đến không thể hình dung nổi, “Những ngày tháng năm” đã qua ấy khiến “nghìn sau nối nghìn xưa”, “nghìn sau tiếc nghìn xưa”.

* Phía sau cuốn sách trong hình là mảnh bom còn sót ở Quảng Trị. Hình do một bạn đọc ở Quảng Trị chụp, tôi lấy từ Facebook của Phan Thúy Hà.

NGUYỄN THỊ TỊNH THY 07.05.2025